Η παρέμβαση του Jacques Lacan στην ψυχαναλυτική θεωρία

Ο Γάλλος θεωρητικός της ψυχανάλυσης Jacques Lacan (Ζακ Λακάν 1901 – 1981) επανερμήνευσε τον Φρόυντ υπό το πρίσμα της δομιστικής γλωσσολογίας των Ferdinand de Saussure και Roman Jakobson, και της δομιστικής ανθρωπολογίας του Claude Levi-Strauss. 

Υιοθετεί το αξίωμα του Levi-Strauss, ότι ο θεμελιώδης ή πρωταρχικός νόμος του πολιτισμού, που συνιστά τη ρήξη του ανθρώπου με τη φύση, είναι ο οικουμενικός νόμος της απαγόρευσης της αιμομιξίας και πρεσβεύει παράλληλα ότι η εισβολή της γλώσσας και του νόμου στη ζωή του ανθρώπου δημιουργεί το ρήγμα που χωρίζει τον πολιτισμό από τη φύση και διαμορφώνει τον κόσμο αποδίδοντάς του νόημα.

Βέβαια, ο Λακάν δεν επανερμηνεύει απλά τον Φρόυντ· εισάγει συγχρόνως τις δικές του κατηγορίες:

κατά την προ-οιδιπόδεια φάση της ανάπτυξης, το μικρό παιδί βρίσκεται στο στάδιο του λεγόμενου «Φαντασιακού», δηλαδή σε μια κατάσταση μη-διαχωρισμού από τη μητρική φιγούρα και ταύτισης με αυτή, όπως υποστηρίζει και ο Φρόυντ.

Λίγο πριν από την ηλικία των δύο ετών, το παιδί περνάει από το περίφημο «Στάδιο του καθρέφτη», κατά το οποίο για πρώτη φορά αποκτάει μια αντίληψη του εαυτού του ως «ενιαίου»∙ αυτή η αντίληψη, όμως, είναι το αποτέλεσμα του «καθρεφτίσματος» της εικόνας του στον εξωτερικό κόσμο, δηλαδή σε μια εικόνα εξωτερική από αυτό. Έτσι, η «αναγνώριση» του εαυτού στον καθρέφτη είναι πάντα εξ ορισμού και ένα είδος παραναγνώρισης, καθώς αναγνωρίζουμε τον εαυτό μας σε μια εικόνα έξω από μας.

Η εμπειρία ενός παιδιού, όταν έρχεται πραγματικά αντιμέτωπο με έναν καθρέφτη, προκαλεί έντονη ναρκισσιστική απόλαυση, η οποία εξηγεί και την προσκόλλησή του σε αυτή («παγιδεύεται» σε αυτή, λέει ο Λακάν)∙ η εικόνα του, όμως, είναι ταυτόχρονα και ο αντικατοπτρισμός του στο βλέμμα του σημαίνοντος γονέα που το παρακολουθεί:

την ίδια ώρα που ένα μικρό παιδί «βλέπει» το είδωλό του, «βλέπει» και την επιθυμία του γονέα του για το ίδιο. Το «είδωλο», βάση του οποίου προσδιορίζεται η αυτοαντίληψή του παιδιού, είναι πάντοτε ήδη φορτισμένο από κοινωνικές και συμβολικές προσδοκίες, καθώς και τις επιθυμίες των γονέων. Βλέπουμε το ποιοι είμαστε μέσα στα μάτια των άλλων.

Για τον Λακάν, ο βίαιος αποχωρισμός από το σώμα της μητέρας και η συνακόλουθη κοινωνικοποίηση δεν είναι το ψυχικό αποτέλεσμα της παρέμβασης του βιολογικού πατέρα και συμβαίνει ανεξάρτητα από το αν υπάρχει ή όχι η παρουσία του βιολογικού πατέρα στη ζωή του παιδιού∙ είναι το αποτέλεσμα του λεγόμενου «Νόμου του Πατέρα», που συμπίπτει ή ενεργοποιείται με την εισαγωγή του μικρού παιδιού στην επικράτεια της γλώσσας και της πατριαρχικής «Συμβολικής τάξης» – του λεγόμενου «Συμβολικού». 

Μαζί με το σώμα της μητέρας, το παιδί αναγκάζεται να αποχωριστεί κάθε δυνατότητα άμεσης σωματικής εμπειρίας, καθώς όλες οι σχέσεις του πλέον, τόσο με τον εαυτό του όσο και με τους άλλους και το φυσικό του περιβάλλον, διαμεσολαβούνται και κατά συνέπεια νοηματοδοτούνται από λέξεις και αναπαραστάσεις που είναι πάντοτε ήδη συμβολικές και κατά συνέπεια ιδεολογικά φορτισμένες. 

Έτσι ξεκινά να υπάρχει ως υποκείμενο, πάντοτε έμφυλο και πάντα υποκείμενο του λόγου. 

Το Συμβολικό, δηλαδή ο πολιτισμός που εξαρτάται και προσδιορίζεται από τη χρήση του λόγου, είναι οργανωμένο γύρω από τον «συμβολικό Φαλλό». Ο Φαλλός είναι συμβολικός. Ως κυρίαρχο σημαίνον στον κόσμο του Λακάν, «σημαίνει», πρώτον, όλα αυτά που έχει απωλέσει το υποκείμενο με την είσοδό του στον κόσμο της γλώσσας (δηλαδή την αίσθηση της τέλειας και απόλυτης πληρότητας που είχε ως βρέφος στο προγλωσσικό στάδιο) και, δεύτερον, την ισχύ που συνδέεται με αυτό που ο Λακάν ονομάζει «συμβολικό πατέρα» και «Όνομα του Πατέρα» (δηλαδή τους νόμους, την εξουσία, την γνώση – που δεν έχουν άμεση σχέση με τον βιολογικό πατέρα). 

Οι φεμινίστριες που αξιοποιούν τη θεωρία του Λακάν ονομάζουν τη συμβολική τάξη η οποία ορίζει τον δυτικό πολιτισμό «φαλλοκεντρική» ή «φαλλογοκεντρική», καθώς είναι άρρηκτα συνυφασμένη με την πατριαρχική κοινωνική δομή∙ πιο συγκεκριμένα, θεωρούν ότι η πατριαρχική εξουσία αποτελεί τον άξονα γύρω από τον οποίο οργανώνονται σε λόγο η παραγωγή και η χρήση της γλώσσας και κατά συνέπεια όλες οι διαδικασίες σημασιοδότησης και εννοιοδότησης.

Ωστόσο, ο Λακάν υποστηρίζει ότι ούτε οι άνδρες ούτε οι γυναίκες κατέχουν πραγματικά την ισχύ του συμβολικού Φαλλού: οι πρώτοι πασχίζουν να τον αποκτήσουν (προσβλέπουν στην παντοδυναμία), ενώ οι δεύτερες πασχίζουν να τον παραστήσουν (να παίξουν τον ρόλο του αντικειμένου που θα προσφέρει την (ψευδ)αίσθηση της απόλυτης πληρότητας στον άλλο, έτσι ώστε να μη νιώθει «ελλιπής» ή «ευνουχισμένος». Πρόκειται για την αντίληψη της θηλυκότητας ως «μασκαράτα».

•  Sigmund Freud - Διαβαστε εδω...

•  Carl Gustav Jung - Οι εξωστρεφείς, οι ενδοστρεφείς, οι αρχέτυποι και το συλλογικό ασυνείδητο - Διαβαστε εδω...